«Θέλεις να μιλήσεις για την χιώτικη μαστίχα;».
Η ερώτηση ήρθε από τον φιλέλληνα Έκτορα Γουίλιαμς, καθηγητή – αρχαιολόγο στο Πανεπιστήμιο της Βρεττανικής Κολομβίας και μέλος του συμβουλίου του ελληνο-καναδικού πολιτιστικού σωματείου «Φάρος».
«Εγώ; Για την μαστίχα; Πώς; Ούτε μαστιχοπαραγωγός είμαι, ούτε γιατρός ή φαρμακοποιός, ούτε ιστορικός… Με ποια ειδικότητα να παρουσιάσω την μοναδική μαστίχα της Χίου;».
Παρά τους αρχικούς ενδοιασμούς, η επιμονή του καθηγητή Γουίλιαμς κι η αγάπη που κουβαλάω πάντα μέσα μου για το νησί της πολύτιμης μαστίχας υπερίσχυσαν. Κι έτσι άρχισα να προετοιμάζομαι διαβάζοντας άρθρα και διατριβές κι αποσπάσματα βιβλίων.
H παρουσίαση προγραμματίστηκε για τις 7 Νοεμβρίου με τίτλο: «Τα δάκρυα ενός δέντρου: η ιστορία της χιώτικης μαστίχας».
Σε μία ώρα έπρεπε να χωρέσουν η επίπονη καλλιέργεια της μαστίχας, οι μοναδικές φαρμακευτικές, καλλωπιστικές, μαγειρικές, κι άλλες χρήσεις της, η ιστορία του εμπορίου της από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα, μαζί κι ο θρύλος για το θαύμα των μαστιχόδεντρων που δάκρυσαν σαν είδαν το μαρτυρικό θάνατο του Αγίου Ισιδώρου.
Οι παραπομπές σε ιστορικά κείμενα έπρεπε να εξακριβωθούν.
Τι ακριβώς αναφέρει ο Ηρόδοτος – η πρώτη αρχαία πηγή για την μαστίχα;
Τι γράφει ο Διοσκουρίδης, ο πατέρας της φαρμακολογίας, για τις θεραπευτικές ιδιότητες της μαστίχας όσον αφορά ασθένειες του πεπτικού συστήματος, βήχα, στοματική υγιεινή, και όχι μόνο;
«Στυπτική και μαλακτική» η λευκή μαστίχα «η χία» και κατά τον Γαληνό, ενώ ο Αέτιος, ο προσωπικός γιατρός του Ιουστινιανού, δίνει συνταγή καλλυντικής κρέμας προσώπου που χρησιμοποιούσε η πατρικία Πελαγία.
Στο νου μου έρχεται το ψηφιδωτό στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας με την αυτοκράτειρα Θεοδώρα και τις ροδαλές κυρίες της Αυλής. Το προσθέτω στις διαφάνειες για την παρουσίαση.
Μαθαίνω πως οι Ρωμαίες δέσποινες καθάριζαν τα δόντια τους με οδοντογλυφίδες βουτηγμένες σε μαστιχέλαιο, και πως ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος πρώτος ανακάτεψε μαστιχέλαιο με κρασί κι έφτιαξε το αγαπημένο του ποτό, τον «μαστίχοινον».
Είδος πολυτελείας η μαστίχα την εποχή των Ρωμαίων!
Σύμφωνα με τον ιστορικό Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, μισό κιλό μαστίχας στοίχιζε 10 δηνάρια τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Την ίδια εποχή, ένας αμφορέας ελαιόλαδο στοίχιζε μόνο 1 δηνάριο, ενώ ένας μορφωμένος αντιγραφέας αμειβόταν με 15 δηνάρια την εβδομάδα.
Πασίγνωστη η μαστίχα και στου Άραβες γιατρούς του 9ου και 10ου αιώνα, καθώς τα αρχαία ιατρικά κείμενα, όπως το «Περί Ύλης Ιατρικής» του Διοσκουρίδη, μεταφράζονται στα αραβικά.
Ο γιατρός και φιλόσοφος Αμπού Μπακρ αλ-Ραζί (868-932), ο Πέρσης «Ιπποκράτης», συστήνει την μαστίχα σε εγκύους, αλλά και για σφραγίσματα δοντιών.
Οι Βυζαντινοί εμπορεύονταν την μαστίχα από το λιμάνι της Χίου κι από το φυσικό, πανάρχαιο λιμάνι του Εμπορειού με καράβια που έφταναν στην Ρόδο, στην Αλεξάνδρεια, στην Βασιλεύουσα και σε πολλά άλλα εμπορικά λιμάνια.
Στους Βυζαντινούς καιρούς χτίζεται και το πρώτο κάστρο της Χίου και βέβαια το 1042 το «διαμάντι» της Χίου – η Νέα Μονή.
Το θυμίαμα από μαστίχα γεμίζει με την λεπτή ευωδιά του σχίνου τους ναούς και κατευθύνεται προς τα ουράνια μαζί τις προσευχές των πιστών.
Τι άλλο απομένει στον απλό λαό του νησιού εκτός από την προσευχή στην πολυτάραχη περίοδο που ακολούθησε την 4η Σταυροφορία του 1202-1204; Βενετσιάνοι, Γενοβέζοι, Τούρκοι, Βυζαντινοί, κουρσάροι συγκρούονται στο Αιγαίο… Ναυμαχίες, επιδρομές, αιχμαλωσίες… Η Χίος έρχεται στα χέρια των Βενετών, μετά παραχωρείται στους Βυζαντινούς, ύστερα στους Γενουάτες, πάλι στους Βυζαντινούς… Πόσες αναστατώσεις κι αιματοχυσίες είδαν οι μακρινοί μας πρόγονοι, αλήθεια!
Και φτάνουμε στην εποχή των Ιουστινιάνηδων της Γενουατοκρατίας που κράτησε πάνω από δυο αιώνες, από το 1346 μέχρι το 1566.
Η εταιρεία Μαόνα, αποτελούμενη αρχικά από 29 μετόχους, κυβερνά το νησί. Οι έμποροι των εθνών έχουν το μονοπώλιο της μαστίχας.
Θωρακίζουν το νησί με βίγλες και κάστρα, μετατρέπουν τα μαστιχόχωρα σε καστροχώρια, προφύλαξη σε περίπτωση εχθρικών και πειρατικών επιδρομών αλλά και καταπολέμηση του λαθρεμπόριου της μαστίχας.
50.000 χρυσά δουκάτα ήταν το ετήσιο κέρδος της συγκομιδής σύμφωνα με όσα γράφει ο Χριστόφορος Κολόμβος στο ημερολόγιό του στις 12 Νοεμβρίου 1492.
Είχε φτάσει ο Κολόμβος τότε στην Κούβα κι είχε νομίσει πως είχε βρει μαστιχόδεντρα όπως αυτά που είχε δει «στο νησί της Χίου στο Αρχιπέλαγος». Όμως, παρά τις ελπίδες του θαλασσοπόρου, κανένα μαστιχόδεντρο στον κόσμο δεν βρέθηκε να παράγει μαστίχα σαν την χιώτικη.
Ενώ οι Γενοβέζοι γέμιζαν τα θησαυροφυλάκια με χρυσά δουκάτα, οι χωρικοί στα μαστιχόχωρα δεν μπορούσαν να κρατήσουν ούτε λίγα κιλά από την ετήσια σοδειά.
Οι ποινές ήταν τρομερές, όπως διαβάζομε με φρίκη σε άρθρο του Χρίστου Μπελλέ: «Ο Κάρολος Αραγκής Ιουστινιάνι, ο οποίος έγινε Επίσκοπος στο μητροπολιτικό θρόνο της Χίου σε ηλικία 16 χρόνων το 1394, σε τέσσερις παραινετικές επιστολές προς τους Χιώτες καλλιεργητές της μαστίχας… δεν παραλείπει να υπενθυμίσει στους αγρότες τις συνέπειες από την κλοπή του προϊόντος:
ο κλέπτης μέχρι δέκα λίτρες (3,2 κιλά) καταδικάζεται από τον ποδεστάτη σε πρόστιμο ενός μέχρι έξι υπερπύρων για κάθε ουγκιά, που εάν δεν μπορούσε να το πληρώσει μαστιγωνόταν και του έκοβαν το ένα αυτί.
Εάν έκλεβε από δέκα έως είκοσι πέντε λίτρες, στιγματιζόταν στο μέτωπο με πυρακτωμένο σίδερο.
Εάν έκλεβε είκοσι πέντε μέχρι σαράντα πέντε λίτρες, του έκοβαν τη μύτη.
Από σαράντα πέντε μέχρι πενήντα του έκοβαν το δεξιό αυτί και τη μύτη.
Από πενήντα έως ογδόντα λίτρες του έκοβαν τα δυο αυτιά και τη μύτη και τον στιγμάτιζαν στο μέτωπο με τον παραπάνω τρόπο. Από εκατό μέχρι διακόσιες λίτρες του έβγαζαν το ένα μάτι και του έκοβαν το πόδι ή το χέρι.
Κλέπτης άνω των διακοσίων λίτρων απαγχονιζόταν. Επίσης, κρέμαγαν και αυτόν που είχε τιμωρηθεί για την κλοπή εκατό λιτρών εάν επαναλάμβανε το ίδιο έγκλημα.».
Το 1566, στα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, οι Οθωμανοί διώχνουν τους Γενοβέζους από τη Χίο. Το εμπόριο της μαστίχας περνά σε άλλα χέρια, αλλά εξακολουθεί να είναι ανθηρό. Η μαστίχα φτάνει στις αγορές της Μέσης Ανατολής, στην Αραβική Χερσόνησο, στην Μαύρη Θάλασσα, και βέβαια στην Κωνσταντινούπολη στα χαρέμια του Σουλτάνου.
Οι χανούμισσες μασούν μαστίχα για γλυκιά αναπνοή και για τις αφροδισιακές της ιδιότητες, ενώ τα μαστιχοχώρια είναι υπό την προστασία της Βαλιδέ Σουλτάνας, της μητέρας του Σουλτάνου.
Μαστίχα χρησιμοποιούν οι Οθωμανοί μάγειροι στα περίφημα πιλάφια καθώς και σ’ άλλα φαγητά και γλυκά.
Στον πρώτο τούρκικο τσελεμεντέ του Μεχμέτ Καμίλ από το 1844 με τίτλο «Το Καταφύγιο του Μάγειρα» επτά συνταγές χρησιμοποιούν μαστίχα.
Στην Κωνσταντινούπολη τον 18ο αιώνα ο Χατζή Μπεκίρ Εφέντης φτιάχνει και το πρώτο λουκούμι με μαστίχα και κερδίζει για πάντα την εύνοια του Σουλτάνου, που τον διορίζει αρχιζαχαροπλάστη του.
Ξακουστά τα λουκούμια του Χατζή Μπεκίρ και στα χρόνια της Λωξάντρας:«Μουχαλεμπί και γκιούλ σερμπέτ ο αναστεναγμός σου / και του Χατζή Μπεκίρ λοκούμ ο τρυφερός λαιμός σου…»» Μέχρι σήμερα οι απόγονοι του Χατζή Μπεκίρ φτιάχνουν λουκούμια με μαστίχα.
Αλλά αν το μαστιχάτο λουκούμι ήταν οθωμανική δημιουργία, ένα άλλο αγαπημένο γλυκό, το υποβρύχιο μαστίχα δημιουργήθηκε από Χιώτες ζαχαροπλάστες στην Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα. Τερψιλαρύγγιο καλοκαιρινό κέρασμα και αγαπημένη παιδική γεύση πολλών από εμάς, το υποβρύχιο μαστίχα έμαθα πως είναι και το κατ’ εξοχήν κέρασμα του Πατριαρχείου στους επισκέπτες.
Οι καλλιεργητές των μαστιχόδεντρων στα μαστιχοχώρια ανάσαναν λίγο με τους Οθωμανούς. Τους επέτρεψαν να κρατούν ένα μικρό μέρος της μαστίχας, να έχουν ντόπιους δημογέροντες, και ν’ απολαμβάνουν προνόμια όπως απαλλαγή από το παιδομάζωμα, να έχουν καμπάνες στις εκκλησίες των χωριών τους κι ακόμη να φορούν άσπρα σαρίκια στο κεφάλι!
Παρ’ όλα αυτά, ο Σουλτάνος απαιτούσε κάθε χρόνο 26-27 τόνους μαστίχι, που το μάζευε από τους χωρικούς ο Σακίζ Εμίνης (Εμίνης της Μαστίχας), ένας ειδικός αξιωματούχος.
Στις μέρες μας το έθιμο του Αγά στα νοτιόχωρα την Καθαρή Δευτέρα είναι μια μακρινή θύμηση του αυστηρού Σακίζ Εμίνη, που έφτανε με τη συνοδεία του στα μαστιχοχώρια να εισπράξει τοιν φόρο της μαστίχας και ν’απαιτήσει κεράσματα και… πρόστιμα.
Τον 19ο αιώνα ήρθαν δίσεκτοι χρόνοι για το νησί- οι σφαγές της Χίου το 1822, ο χαλασμός από τον μεγάλο σεισμό του 1881, οι Βαλκανικοί πόλεμοι, ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος, η Καταστροφή του 1922 έπληξαν βαριά την παραγωγή και το εμπόριο της μαστίχας.
Ο τόπος ερήμωσε, τα δάκρυα των μαστιχόδεντρων θαρρείς πως στέρεψαν «στην λάβρα του καημού».
Μια προσωρινή πρόοδος το 1938 με την ίδρυση της Ενώσεως Μαστιχοπαραγωγών Χίου και μετά η θύελλα ενός άλλου παγκόσμιου πόλεμου και της γερμανικής κατοχής του νησιού.
Η ανοδική πορεία της Ενώσεως Μαστιχοπαραγωγών Χίου αρχίζει το 1957 με την παρασκευή της τσίχλας ΕΛΜΑ (Ελληνική Μαστίχα) και κορυφώνεται το 1997 όταν η Ευρωπαική Ένωση αναγνωρίζει την μαστίχα, την τσίχλα Χίου ΕΛΜΑ και το μαστιχέλαιο ως Προιόντα Προστατευμένης Προέλευσης.
Tα προϊόντα της μαστίχας κυκλοφορούν τώρα σε όλο τον κόσμο. Ακόμη κι εδώ, στο μακρυνό Βανκούβερ ο όμιλος Κολωνάκι συνεργάζεται με το mastihashop κι εισάγει χιώτικα λουκούμια, τσίχλες, καραμέλες, καλλυντικά κι άλλα πολλά προϊόντα.
Ο αντιπρόσωπος Κ. Καρατάρας μιλάει με συγκίνηση για τα καλοκαίρια του μικρός στην Χίο στο σπίτι της Χιώτισσας γιαγιάς του και μου δίνει γενναιόδωρα μπόλικα καλούδια για μια μικρή εκθεσούλα καθώς και για κέρασμα και κλήρωση μετά την παρουσίαση.
Η αίθουσα της Ελληνικής Κοινότητας του Βανκούβερ γέμισε από κόσμο το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου παρά το τσουχτερό κρύο. Παράλληλα πολλά μέλη του Φάρου είχαν την δυνατότητα να παρακολουθήσουν την παρουσίαση μέσω Zoom.
Για μια ώρα μεταφερθήκαμε στην Χίο με άρωμα και γεύσεις μαστίχας.
Και λίγα ψήγματα ιστορίας.
Σοφία Καρασούλη
23-11-2022
